امروزه، اطلاعات بهمنزله گرانبهاترین سرمایه همگان و بهویژه سیاستگذاران و تصمیمگیران جوامع را متوجه خود کرده است؛ تا آنجا که به باور برخی، ارزش آن از کالاهایی مانند گندم و فولاد بیشتر است. همین مسئله موجب که روزگار کنونی روزگار اطلاعات نامیده شده و در عمل مبنای همه برنامهریزیها قرار گیرد. هرگونه محدودسازی یا گسترش قلمرو اطلاعات میتواند بر زندگی فردی و اجتماعی افراد تأثیر مستقیم بگذارد.
هریک از سه حوزه آزادی بیان، آزادی اطلاعات و حق بهرهمندی از حریم خصوصی کوشیدهاند تا با وضع قواعدی، حقها و تکلیفهای افراد را در امور خصوصی و اجتماعی خود تعریف و مشخص کنند.
مزیتهای فضای سایبر برای آزادی بیان
در روزگار کنونی فضای سایبر با قابلیتهای رسانهای جدید خود تحولی بنیادین را در عرصه اطلاعرسانی رقم زده است. امروزه اقبال جهانی به سمت رسانههای الکترونیکی بهویژه شبکههای اطلاعرسانی رایانهای که جلوه بارز آن شبکه جهانی اینترنت است، بهاندازهای رسیده که دیگر رسانههای ارتباطجمعی مانند رادیو، تلویزیون و انواع نشریات چاپی در عمل به حاشیه رانده شدهاند. توجه به این قابلیتها میتواند درستی این داوری را تأیید کند:
۱. هر کس میتواند با کمترین هزینه و محدودیت در تأمین مکان و کارکردهای رایانهای موردنیاز برای تولید محتوا بهطور مستقل بهمنزله یک رسانه فعالیت کند.
۲. شبکههای اطلاعرسانی رایانهای گستردگی جهانی دارند، درحالیکه دیگر نشریهها یا رسانههای رادیویی و تلویزیونی بیشتر برد ملی دارند.
اگرچه شبکههای ماهوارهای رادیویی و تلویزیونی ماهیتی فرامرزی دارند، درصورتیکه محدودیتها و هزینههای راهاندازی و پشتیبانی پیوسته آنها در کنار دیگر محدودیتهای حاکم بر آنها مورد توجه قرار گیرد، بیهمتایی شبکههای رایانهای بهخوبی روشن خواهد شد.
۳. شبکههای اطلاعرسانی رایانهای ماهیتی دوسویه دارند، درحالیکه اصولاً رسانههای ارتباطجمعی ماهیتی یکسویه دارند و امکان ارائه نظر برای بیشتر مخاطبان آنها فراهم نیست. شبکههای رایانهای با ارائه انواع کارکردهای شگفتانگیز رایانهای به بهترین شکل، امکان برقراری انواع ارتباطات را میان دارندگان رسانهها و مخاطبان آنها فراهم کردهاند.
۴. شبکههای رایانهای ماهیتی چندرسانهای دارند. هر یک از رسانههای چاپی یا رادیویی و تلویزیونی بر یک عامل رسانهای محوریت یافتهاند. برای نمونه نمیتوان از روزنامهها انتظار داشت که کار تلویزیون را انجام دهند و برعکس. ولی در فضای سایبر وضعیت بهگونهای است که همزمان میتوان محتوای روزنامهها و مجلات الکترونیکی را در کنار هم مشاهده یا شنیدن اخبار صوتی و تصویری آن مطالعه کرد.
این مزیتها هنگامی برتری شبکههای اطلاعرسانی رایانهای را بر رسانههای فیزیکی به اوج میرسانند که به جرئتآفرینی فضای سایبر در پشت سر گذاشتن خط قرمزهای قانونی و بیپروایی استیفاکنندگان این حق در بیان اظهاراتی که ممکن است پیامدهای قانونی به همراه داشته باشد، نیز توجه کنیم.
محدودیتهای فضای سایبر در تحقق آزادی بیان
بهلحاظ حساسیت و سوءاستفادهآمیز بودن این حق ضروری است، ابراز و اظهار آن با محدودیتهایی روبهرو شود و از آنجا که اعمال سازوکارهای کیفری چندان نتیجهبخش نیست، همه کشورها به سمت تدابیر پیشگیرانه و بهویژه ابزارهای فنی روی آوردهاند تا نهتنها از آسیبها و پیامدهای بهمراتب زیانبارتر این اقدامها در امان باشند، که در زمینه اعمال ضمانت اجراهای کیفری عمدتاً فرامرزی نیز سرمایهگذاری بیهوده نکنند. بهطور کلی، سازوکارهایی که میتوان از رهگذر آنها آزادی بیان در فضای سایبر را ساماندهی کرد عبارتاند از فیلترها و تدابیر صدور مجوز که در زمره تدابیر محدودکننده دسترسی افراد به محتوا و برنامههای رایانهای قرار میگیرند. هر دو این ابزارها فنی بوده و بستر اجرایی مشترکی دارند، ولی با توجه به هدف طرحریزی، تولید و اجرای آنها تفاوتهایی با یکدیگر دارند، با این حال صدور مجوز یکی از مناسبترین راههای ساماندهی بهرهبرداری از فضای سایبر بهمنظور ابراز آزادانه عقاید است: نخست، امکان دسترسی همگان به دادههای خاص وجود ندارد و بدینوسیله سوءاستفاده افراد ناصالح به حداقل میرسد، درحالیکه به افراد اجازه داده میشود که آزادانه و بدون واهمه دیدگاههای خود را درباره مسائل مختلف به آگاهی مراجع مسئول و دیگران برسانند. دوم، از بروز نقاط ضعف فیلترها جلوگیری میشود.
منبع:
امیرحسین جلالی فراهانی، مزیتها و محدودیتهای فضای سایبر در حوزههای آزادی بیان، آزادی اطلاعات و حریم خصوصی، مجله حقوقی دادگستری، دوره ۷۱، شماره ۵۹، تابستان ۱۳۸۶، صفحه ۶۱-۱۰۰
