در دنیای امروز و به ویژه در حوزه‌های پزشکی و آزمایشگاهی، دقت و صحت داده‌ها از اهمیت بسیاری برخوردار است. اشتباهات در نتایج آزمایشگاهی می‌توانند تبعات خطرناکی برای بیماران به همراه داشته باشند. به همین دلیل، یکی از اصول اساسی در تضمین صحت و کیفیت نتایج آزمایش‌ها، فرآیند «کالیبراسیون دستگاه‌های آزمایشگاهی» است.
کالیبراسیون دستگاه‌ها، فرآیندی ضروری است که نه‌تنها از دیدگاه استانداردهای جهانی و الزامات قانونی مورد توجه قرار دارد، بلکه نقش محوری در اعتبار و اعتماد پزشکان و بیماران به نتایج آزمایش‌ها ایفا می‌کند. در این مقاله به بررسی دقیق این فرآیند، اهمیت آن و مراحل اجرایی کالیبراسیون خواهیم پرداخت.
کالیبراسیون دستگاه آزمایشگاهی؛ چرا و چگونه؟
کالیبراسیون به‌طور کلی، به معنای تنظیم و بررسی دقت عملکرد دستگاه‌ها بر اساس استانداردهای مرجع است. در این فرآیند، نتایج اندازه‌گیری‌شده توسط دستگاه آزمایشگاهی با مقادیر مرجع استاندارد مقایسه می‌شوند تا از دقت و صحت عملکرد دستگاه اطمینان حاصل گردد.
در کالیبراسیون، معمولاً موارد زیر انجام می‌شود:
بررسی صحت و دقت اندازه‌گیری‌ها در شرایط مختلف دستگاه.
تنظیمات لازم برای اصلاح خطاهای احتمالی.
صدور گواهی معتبر برای تایید دقت دستگاه.
طبق استاندارد ISO 15189، تمام دستگاه‌های آزمایشگاهی باید در بازه‌های زمانی مشخص کالیبره شوند و مستندات آن باید به‌طور دقیق نگهداری شوند.
چرا کالیبراسیون دستگاه‌های آزمایشگاهی ضروری است؟
اهمیت کالیبراسیون تنها به رعایت استانداردهای جهانی محدود نمی‌شود. این فرآیند به‌طور مستقیم بر دقت نتایج آزمایشگاهی و سلامت بیماران تاثیر می‌گذارد. در ادامه به برخی از دلایل اهمیت کالیبراسیون دستگاه‌های آزمایشگاهی اشاره خواهیم کرد:
تضمین دقت و صحت نتایج
دستگاه‌های غیرکالیبره می‌توانند نتایج نادرستی تولید کنند که ممکن است به تشخیص اشتباه یا درمان نادرست منجر شود.
رعایت الزامات استانداردهای جهانی
کالیبراسیون دستگاه‌ها طبق الزامات سازمان‌هایی نظیر CAP و CLSI، جزء استانداردهای اصلی تضمین کیفیت است. عدم انجام صحیح کالیبراسیون می‌تواند باعث لغو مجوزهای آزمایشگاه‌ها در ارزیابی‌های بازرسی گردد.
افزایش طول عمر دستگاه‌ها
کالیبراسیون منظم، موجب شناسایی و رفع مشکلات پیش از بروز خرابی‌های بزرگ و پرهزینه می‌شود.
ایجاد اعتماد در پزشکان و بیماران
کالیبراسیون منظم دستگاه‌ها باعث می‌شود پزشکان و بیماران از نتایج آزمایشگاه مطمئن‌تر باشند.
کالیبراسیون؛ مراحل اصلی
فرآیند کالیبراسیون دستگاه‌های آزمایشگاهی نیازمند دقت و رعایت اصول علمی است. این فرآیند معمولاً شامل مراحل زیر است:
آماده‌سازی و بررسی اولیه دستگاه
پیش از کالیبراسیون، دستگاه باید از نظر شرایط محیطی نظیر دما، رطوبت و تمیزی بررسی شود. همچنین نصب و اتصالات دستگاه نیز باید مورد ارزیابی قرار گیرد.
انتخاب مراجع استاندارد
در این مرحله، متخصص کالیبراسیون از مواد و مراجع استاندارد معتبر و قابل ردیابی استفاده می‌کند. این مراجع ممکن است شامل محلول‌ها، نمونه‌های مرجع یا ابزارهای دقیق باشند.
اجرای تست‌های کالیبراسیون
در این مرحله، نتایج دستگاه با داده‌های استاندارد مقایسه می‌شود. در صورتی که خطای اندازه‌گیری از حد مجاز تجاوز کند، تنظیمات لازم انجام می‌شود.
صدور گواهی کالیبراسیون
پس از انجام کالیبراسیون، گواهی‌ای صادر می‌شود که شامل اطلاعاتی مانند تاریخ کالیبراسیون، نتایج اندازه‌گیری و اقدامات اصلاحی است.
دستگاه‌های آزمایشگاهی که نیاز به کالیبراسیون دارند
تقریباً تمام دستگاه‌های آزمایشگاهی باید به‌طور دوره‌ای کالیبره شوند، اما برخی دستگاه‌ها حساسیت بیشتری دارند و نیاز به کالیبراسیون دقیق‌تر و مکررتر دارند. مهم‌ترین این دستگاه‌ها عبارتند از:
الایزا ریدر (ELISA Reader): برای اندازه‌گیری جذب نوری و انجام آزمایشات بیوشیمیایی. کالیبراسیون آن باید حداقل هر شش ماه یک‌بار انجام شود.
سانتریفیوژ: دستگاه جداسازی اجزای مایع با استفاده از نیروی گریز از مرکز. تنظیم دور چرخش آن باید هر ۶ تا ۱۲ ماه یک‌بار بررسی شود.
انکوباتور: دستگاهی برای نگهداری نمونه‌ها در دماهای مشخص. کالیبراسیون دما حداقل باید سالی یک‌بار انجام شود.
اسپکتروفتومتر: برای اندازه‌گیری دقیق غلظت مواد در محلول‌ها. کالیبراسیون روزانه با بلانک و سالانه با فیلترهای مرجع ضروری است.
چطور کالیبراسیون دستگاه‌ها را به‌طور موثر انجام دهیم؟
برای انجام کالیبراسیون به‌طور صحیح، باید از شرکت‌های معتبر و دارای گواهی‌نامه‌های بین‌المللی مانند ISO/IEC 17025 استفاده کنید. علاوه بر این، مستندسازی دقیق مراحل کالیبراسیون و نگهداری سوابق آن، ضروری است.